E diel, 22 Qershor 2025

(Trajtesë krahasuese në mes së kaluarës së lavdishme dhe dekadencës aktuale)

 Adaptimi i shoqërisë është një element thelbësor që nuk duhet të anashkalohet për asnjë çast. Dispozita të shumta të legjislacionit islam erdhën nëpër faza dhe në mënyrë graduale, me qëllim që masa të vetëdijesohej për të pranuar një dispozitë të tillë.

Predikimi paralel me vetëdijesimin

Përgatitja e masës rreth një koncepti është tejet e rëndësishme, sepse mendja nuk mund të pranojë diçka që s’mund ta kuptojë atë. Andaj, predikimi duhet të bëhet paralel me vetëdijesimin e shoqërisë, se përndryshe idetë e reja që plasohen, nuk mund të kenë sukses, e në anën tjetër mund të shkaktojnë telashe të mëdha dhe ndasi shoqërore, sepse një pjesë mund të pajtohen dhe ta pranojnë atë, gjersa pjesa tjetër, jo vetëm që nuk mund ta pranojë, por edhe mund të fitojë një bindje krejtësisht të gabuar. E kjo vjen si rezultat i një predikimi të ngutshëm, pa u adaptuar shoqëria me të dhe pa kuptuar esencën e tij, prandaj, në raste të tilla, jo vetëm që mund të ketë injorim total, përshtypje të gabuar, por mund të ketë edhe reaksion të dëmshëm që do ta minonte predikimin si proces të rëndësishëm e jetik.
Adaptimi i shoqërisë është një element thelbësor që nuk duhet të anashkalohet për asnjë çast. Dispozita të shumta të legjislacionit islam erdhën nëpër faza dhe në mënyrë graduale, me qëllim që masa të vetëdijesohej për të pranuar një dispozitë të tillë. Shembull i kësaj natyre është edhe alkooli, i cili, deri në ndalimin e tij përfundimtar kaloi nëpër faza të ndryshme, me qëllim që masa të vetëdijesohej dhe të bindej plotësisht për dëmet që sjell ai.
Në fazën e parë vetëm bëhet sqarimi i “ushqimeve të mira e të këndshme”, gjegjësisht bëhet një orientim i tërthortë për mendjen njerëzore që nga frutat e hurmës dhe rrushit të nxjerrin pije të këndshme. (Shih: En- Nahl, 67).
Faza e dytë vë në pah dëmin dhe dobinë e alkoolit, mirëpo pa u futur në detaje rreth të mirave dhe të këqijave të alkoolit. Mosdetajimi i tyre zhvillon të menduarit kritik dhe të logjikuarit racional: (Shih: El Bekare, 219). Është shumë interesant se si bëhet përmbyllja e çështjes së alkoolit: “…por dëmi i tyre është më i madh se dobia e tyre..”.
Faza e tretë ka të bëjë me ndalimin e alkoolit gjatë kohëve të faljes, në mënyrë që namazi të mos kryhet në gjendje të dehur: (Shih: En-Nisa, 43)

Vetëdijesimi i masës

Faza e katërt, e cila është përfundimtare, vjen vetëm atëherë pasi që mendja e individit të jetë zhytur thellë në analizimin e çështjes së alkoolit, kur ajo e kupton se ushqimet e mira janë ato që nuk përmbajnë substanca dehëse, se dëmi nga alkooli është më i madh sesa dobia, se namazi duhet të kryhet jo në gjendje të dehur dhe se shpëtimi është në braktisjen e alkoolit. Allahu i Madhërishëm thotë:(Shih: El Maide, 90).
Pas kësaj, arabët e kuptuan mirë çështjen e alkoolit dhe i dhanë fund atij, e sikur ajeti i fundit të zbriste i pari në lidhje me alkoolin, sigurisht se alkooli nuk do të largohej në masë të madhe. Prandaj edhe Aisheja kishte theksuar se, sikur ajeti i fundit i alkoolit të zbriste i pari, arabët nuk do ta braktisnin, sepse ata ishin të apasionuar dhe të dhënë shumë pas tij. Por, kjo metodologji hyjnore pasuroi mendjen, zgjoi intelektin, pastroi zemrën dhe njeriu u bind se alkooli është i dëmshëm. Kur çështja u kuptua dhe në mendjen e njeriut filluan të hidheshin dyshime të shumta rreth alkoolit, atëherë vendosmëria ishte shumë e lartë, saqë përmes një fjale të vetme, ata u larguan prej tij. Po kjo erdhi vetëm atëherë kur alkooli u shpjegua hap pas hapi.
Kjo metodologji anashkalohet shpesh në kohën aktuale, sepse po shpërfillet elementi i rëndësishëm i vetëdijesimit të masës, saqë shpeshherë edhe masa po hutohet kur dëgjon predikime që për të janë krejtësisht të reja. Prandaj ndonjëherë shpërfillen edhe dispozitat nga masa, jo nga besimi apo kundërshtimi i tyre, po më tepër si pasojë e mungesës së një vetëdijesimi, pa u papërgatitur paraprakisht për një gjë të tillë. Mospërgatitja paraprakisht krijon situata sfiduese dhe të pafavorshme.
Ndeshja e ndokujt me diçka krejtësisht të re e të panjohur më parë, mund të sjellë në mendjen e tij dyshime, pasiguri e lëkundje. Një individ i tillë mund të refuzojë edhe gjëra shumë të vlefshme vetëm sepse nuk mund ta kuptojë urtësinë e tyre dhe mendja e tij nuk është e përgatitur për pranimin e tyre. Vetëm atëherë kur mendja vetëdijesohet, ai mund t’i pranojë lirshëm ato, pa ndonjë hezitim dhe pa më të voglin dyshim.
Në të kundërtën, gjërat e vrullshme që bëhen pa koncepte, pa parime dhe pa një metodologji efikase, nuk mund të kenë sukses. Ato mund të gjenerojnë dëme, riparimi i të cilave mund të jetë tepër i vështirë.

Lënia e preferencës nëse sjell dëm

Përveç vetëdijesimit si një proces i rëndësishëm i njohjes, të kuptuarit dhe të pranuarit, një tjetër element është gjithashtu i rëndësishëm, i cili ka të bëjë me dy gjëra, njëra prej të cilave është më e mirë dhe më e preferuar, por që tek masa është kultivuar tjetra, gjegjësisht ajo që është më pak e preferuar, saqë ajo është ngulitur thellë në mendjet dhe zemrat e tyre dhe, në rast të ndryshimit, ekziston frika se kjo mund të krijojë ndonjë lëkundje dhe përçarje. Çfarë të veprohet në raste të tilla? A të vazhdohet me atë që është e ngulitur tek masa, apo të veprohet sipas asaj që është më e preferuar?
Çështja e lënies së diçkaje më të preferuar nëse mund të sjellë rrëmujë dhe dëm në shoqëri, ka qenë çështje e njohur tek gjeneratat e kaluara dhe është shtjelluar e trajtuar në mënyrë racionale. Ajo është aplikuar në shoqëritë e tyre, saqë, me gjithë mendimet e tyre që përmbanin divergjenca në mes tyre rreth ndonjë çështjeje të caktuar, ata shpeshherë linin edhe preferencat, në mënyrë që të mos shkaktonin telashe dhe rrëmujë tek masa e gjerë. Kemi përmendur shembullin e Shafiut kur shkoi në Irak dhe fali namazin e sabahut pa kunut, ndonëse, sipas tij, veprimi tjetër ishte më i preferuar se ai që bëri, apo veprimi i Ebu Jusufit kur u fal pas Harun Reshidit, të cilit i ishte bërë hixhame. Mendimi i Ebu Jusufit parashihte se duhej marrë abdes, sepse procesi i hixhames prish abdesin, por ai la preferencën dhe vazhdoi namazin pas tij, pa e përsëritur fare.(1)

S’ka dyshim se ndonjëherë mendimi tjetër mund

të jetë më i vlefshëm, por kjo nuk nënkupton se tjetri duhet të zhvlerësohet. Sa bukur është shprehur Ibn Tejmije kur sjell mendimin e imam Ahmedit dhe një grupi dijetarësh, të cilët mendojnë se: “Edhe atëherë kur mendimi tjetër është më i vlefshëm dhe më i vërtetuar se sa mendimi yt, por që ka zënë vend tek njerëzit, më mirë është të vazhdohet me atë mendim sesa të ndërrohet e të bëhet rrëmujë në mes njerëzve”.(2)
Kjo thënie madhështore e këtyre kolosëve të dijes pasqyron një fakt të rëndësishëm të së kaluarës, kur mendimi jepej në bazë të rrethanave ekzistuese. Po ashtu fragmenti i mëparshëm tregon për gjenialitetin dhe largpamësinë e madhe të dijetarëve të mirëfilltë, të cilët, përmes intuitës së tyre, i ndienin ndodhitë që s’kishin ndodhur ende dhe të cilët qëndronin gjithnjë një hap para të tjerëve. Vlefshmëria a preferenca që mund
të sjellë çrregullime dhe kaos në shoqëri, tek ata nuk kishte asnjëherë përparësi, sepse në peshoren e tyre gjithnjë vendosej dëmi dhe dobia. Vetëm atëherë kur dobia ishte e qartë dhe shihej si interes i përgjithshëm, ata zgjidhnin mendimin që ishte më i preferuar dhe më i vlefshëm, në të kundërtën, po qe se mendimi më i preferuar linte dyshime se shoqëria s’mund ta pranonte dhe, si i tillë, mund të krijonte situata destabilizuese, ata nuk vepronin sipas tij.
Por pas tyre erdhën gjenerata që thuajse neglizhuan masën dhe në metodologjinë e tyre zuri vend të posaçëm pikëpamja e tyre personale, duke shmangur kështu interesin e përgjithshëm apo dëmin që mund t’i shkaktohet masës.

Njohuri sipas prioriteteve

Çështja bëhet edhe më problematike atëherë kur masa është nën nivelin e vetëdijesimit, saqë nuk pranon ndryshe, pos asaj që është mësuar dhe praktikuar tek ata. Mendimi ndryshe, që nuk përkon me metodolog jinë e tyre, vështirë se mund të gjejë aplikim të lehtë, përkundrazi mund të bëhet shkak i ndasive. S’ka dyshim se të gjithë pajtohemi për të pranuar atë që është më e preferuar apo më e qëlluar, por, nëse kalimi nga diçka që është e pranuar në diçka më të preferuar, që mund të shkaktojë telashe në shoqëri, duhet të refuzohet dhe të mos aplikohet, jo për shkak të refuzimit të ndonjë syneti-tradite pejgamberike, por për shkak se interesi i përgjithshëm dhe të gjitha normat kuranore e pejgamberike na bëjnë thirrje për një gjë të tillë. Madje, vetë metodologjia kuranore ishte e tillë, ngase çdoherë i kushtonte rëndësi interesit të përgjithshëm.
Një veprim ndonjëherë mund të jetë i preferuar, po herëve të tjera i njëjti mund të jetë i lënë anash, sepse duhet shikuar interesi i përgjithshëm. Ibn Tejmije në këtë kontekst thotë se muslimani lë një preferencë nëse veprimi i tij sjell dëm, ashtu siç i Dërguari i Allahut la ndërtimin e Qabesë sipas ndërtimit (konstruktit) të Ibrahimit. Ai i tha Aishes: “Sikur të mos ishte populli yt ende i freskët me kohën e injorancës, do të urdhëroja prishjen e Qabesë dhe do ta rindërtoja atë sipas konstruktit të Ibrahimit…”.(3) Dhe Qabeja do t’i kishte dy
dyer: njërën nga ana lindore e tjetrën nga ajo perëndimore, e njerëzit do të kalonin përmes saj. Ndonëse Qabeja ka dy dyer, dallimi është se, sipas formës që kishte dashur i Dërguari i Allahut, njerëzit do të kalo nin përmes Qabesë.
Kjo thënie e të Dërguarit të Allahut, nëse kuptohet drejt, pasqyron gjëra tejet të rëndësishme, që meritojnë të analizohen deri në detaje. Ai mendoi ta prishte Qabenë dhe ta ndërtonte sipas formës që bëri i Dërguari Ibrahim, pra ta kthente në formën origjinale, por frika nga arabët, të cilët edhe në kohën e injorancës e madhëronin Qabenë dhe ishin shumë të lidhur me të, madje edhe ata që nuk ishin aq të lidhur nga besimi, pra frika nga ndonjë çarje shoqërore apo nga ndonjë rrëmujë që mund të ndodhte në shoqërinë e tij nga një veprim si ky i Qabesë, mund ta destabilizonte komunitetin e tij. Prandaj, ai e la gjënë më të çmuar, siç është Qabeja, pa ndryshuar asgjë në të, vetëm që të mos shkaktohej ndonjë rrëmujë e padëshiruar.
Më vonë, në kohën e Abdullah ibn Zubejrit, me iniciativën e tij, i cili dëshiroi të zbatonte dëshirën e të Dërguarit të Allahut, qabeja u prish dhe u ndërtua sipas formës që kishte dëshiruar i Dërguari i Allahut, madje ai mblodhi njerëzit dhe u tha: “Dëshmoni se e kam ndërtuar sipas formës që e kishte ndërtuar Ibrahimi a.s”.
Por pushteti i mëvonshëm i Emevitëve, pas mbytjes së Abdullah ibn Zubejrit, e prishi atë që kishte ndërtuar ai dhe e ktheu në formën e mëparshme, ndërsa, sipas të gjitha gjasave, gjatë kohës së Harun Reshidit, ky i fundit u konsultua me imamin e Medinës, Malikun, në mënyrë që ta kthente Qabenë në formën që e kishte bërë Abdullah ibn Zubejri, por Maliku i sugjeroi që të mos ndërmerrte asgjë, prandaj edhe i tha: “Mos e bëj këtë! Mos e bëj shtëpinë e Allahut lodër në duart të mbretërve, që secili mbret që vjen, ta ndryshojë atë. Mirësia është në formën që ajo është tani”.

Mos të krijohen bindje të gabuara

Mendimi i imam Malikut përkonte me realitetin njerëzor. Ai e dinte se forma aktuale ishte e qëndrueshme dhe kishte sjellë mirësi të mëdha për njerëzit. Çfarëdo ndërrimi i mundshëm, sado i vogël të ishte ai, sigurisht që mund të sillte pasoja tek një pjesë e shoqërisë. Njerëzit ishin mësuar ashtu, prandaj edhe interesi i përgjithshëm ishte që ajo të mbetej ashtu. Ndërrimi i formës së Qabesë, nuk duhej të kuptohej një ndërrim drastik, kurrsesi, ngase Qabeja mbetej po në këtë formën që kishte, por vetëm ndryshonte për kalimin e njerëzve përmes Qabesë, ku mund të hynin nga njëra derë dhe të dilnin nga dera tjetër. Pra, ishin disa ndryshime të vogla që mund t’i bëheshin Qabesë.
E nëse shikojmë edhe aspektin praktik të ndryshimeve që bëri Abdullah ibn Zubejrinëse do të mbetej në atë formë-, atëherë shohim se për kohën aktuale do të sillte pengesa e vështirësi për njerëzit, sepse ata do të duhej të hynin përmes njërës derë e të dilnin nga dera tjetër.(4) Do të bëhej një rrëmujë dhe do të shkaktohej
pështjellim i madh. Secili mund ta imagjinojë në ditët e sotme, kohën kur gjatë kohës së haxhit, haxhinjtë futeshin përmes Qabesë, çfarë rrëmuje të madhe do të shkaktonte kjo, kur dihet se numri i haxhilerëve sot është miliona, e jo disa mijëra si në kohë të hershme. Edhe sot, Qabeja ka dy dyer; derën lindore dhe atë perëndimore.
Çështja e lënies së preferencës në rast se sjell dëm në shoqëri, në kohën aktuale thuajse është neglizhuar dhe nuk janë marrë parasysh as rrethanat ekzistuese. Por më tepër ecet në drejtimin e asaj që është propaganduar në nivelin global të ndonjë metodologjie të caktuar. Edhe nëse metodologjia është e njëjtë, vendi dallon nga vendi tjetër dhe shoqëria nga një vend i caktuar dallon nga një tjetër, prandaj edhe mësimet dhe predikimet duhet të jenë në raport me masën dhe shoqërinë, duke u dhënë prioritet gjërave që kanë përparësi.
Kur ekziston dyshimi se një preferencë e tillë mund të shkaktojë përzierje në shoqëri, atëherë braktisja e saj është e domosdoshme, në të kundërtën pasojat mund të jenë shumë të mëdha. Që nga paslufta i është dhënë rëndësi e madhe ngritjes së duarve gjatë shkuarjes në ruku, gjatë ngritjes prej saj dhe gjatë shkuarjes në sexhde, ndonëse argumentet janë të shumta, si për ngritjen ashtu edhe për mosngritjen e duarve në ato raste. Mirëpo, predikimi ka qenë në atë formë, saqë është kuptuar se duhet të ngrihen duart patjetër, sepse përmes ngritjes së duarve fitohen shpërblime të shumta (sic).

Mentaliteti, tradita dhe nga gjërat e ngulitura thellë në shoqëri

Mentaliteti në shoqëri nuk është ballafaquar me një formë të tillë, ndonëse ajo nuk ka gjë të keqe, sepse të dyja format janë të pranuara, prandaj edhe janë keqkuptuar gjërat, madje edhe janë krijuar bindje të gabuara edhe për Islamin. Pikëpyetje të shumta janë ngritur nga një pjesë e madhe e njerëzve në lidhje me këtë veprim. Sigurisht që reagimet e tyre kanë ardhur si pasojë e mungesës së informacionit, sepse rrethanat kanë qenë të tilla, kur kishte mungesë të literaturës dhe rinia nuk merrej aq shumë me kultivimin e vlerave fetare, prandaj që nga momentet e para të ballafaqimit me një metodologji dhe predikim më ndryshe, pjesa më e madhe e shoqërisë është ndier tepër e hutuar dhe e çuditur nga një risi e tillë. Sikur predikimi i ri të kishte shkuar paralelisht me vetëdijesimin e masës, do të ishte një situatë krejtësisht tjetër, jo çfarë është kjo apo çfarë ka qenë, sidomos në vitet e para të pasluftës.
Edhe nëse supozojmë se për çështje të caktuara, si leximi i besmeles, ngritja e duarve, thënia me zë lartë e fjalës amin, ndarja e vitrit në dy selame a e gjërave të tjera, janë më të vlefshme dhe më të preferuara, nuk bëhet thirrja e masës, sidomos e rinisë, në formën që është bërë deri tani, për se janë shkruar fletëpalosje, broshura e libra, duke e paraqitur atë formë si forma më autentike nga syneti, madje në disa raste duke mos përmendur format e tjera që ekzistojnë, sepse i kanë paraqitur vetëm një grup të haditheve që i përshtaten një predikimi, pa sinjalizuar fare për hadithet e tjera. Sigurisht që kjo nuk ka qenë një koincidencë e rastit!
Tek shoqëria, e cila nuk ka njohuri të bollshme rreth fesë, siç ka qenë shoqëria jonë, duhet të jepen njohuritë sipas prioriteteve, në varësi si e sheh të arsyeshme predikuesi, sepse predikimet nga një vend në tjetrin dallojnë. Në lidhje me këtë, një proverb arab thotë: “Banorët e Mekës janë më të dijshmit në raport me popullin e vet”. Ata janë më të dijshëm për rrethanat e tyre. Ne nuk mund t’i mësojmë ata për rrethanat e tyre, por për rrethanat tona ekzistuese, ne jemi më të dijshëm se të tjerët.
Në shumë raste përmendet se Omeri, pas tekbirit fillestar, kishte kënduar lutjen “Subhaneke..”. Esved ibn Jezidi thotë: “Jam falur më tepër se shtatëdhjetë herë pas Omerit që pas tekbirit fillestar lexonte Subhaneken”.(5) Ndonëse nga syneti është që ajo lutje të bëhet
pa zë. Por veprimi i Omerit nuk duhet të shihet si një risi-bidat që kundërshtoi synetin, por të shihet si mësim për njerëz dhe në bazë të rrethanave ekzistuese, ku një veprim i tillë qe bërë për shkak të kushteve të veçanta në atë kohë. Sigurisht që kishte vërejtur që njerëzit pas tekbirit nuk po lexonin ndonjë dua, andaj leximi i duasë me zë ishte për mësim.
Veprimi i predikuesit duhet të bëhet varësisht nga mentaliteti, tradita dhe nga gjërat e ngulitura thellë në shoqëri. Aty ku një veprim është i ngulitur në shoqëri dhe nuk bie ndesh me Islamin, të mos luftohet ai mendim për ndonjë më të preferuar, e aty ku veprimi i shoqërisë bie ndesh me parimet e Islamit, të luftohet ai veprim, sipas metodologjisë hyjnore të gradualitetit, në mënyrë që të vetëdijesohet masa dhe ta kuptojë realitetin.

____________________
1. Vizaretul Evkaf vesh-shuun el-Islamijeh, El-Mevsuatul Fikhijetu el-Kuvejtijetu, v.2 f. 302.
2. Ibën Tejmije, Mexhmuul Fetava, bot. III-të, Darul Vefa, 2005, v. 24 f. 195.
3. Buhariu në Sahihun e tij, nr. 1483.
4. Uthejmin, Sherh kitabul haxh min Sahih el-Buhari, f. 64. 
5. Muslimi në Sahihun e tij.

Dr. Ejup Haziri

/islamgjakova